Het Nederlandse platteland kende aanvankelijk alleen verspreide bewoning (dispersed settlement). Later kwam daar geconcentreerde bewoning bij (nucleated settlement): dorpen, of concentreerde de plattelandsbevolking zich in dorpen. Wat dit betreft zijn er vermoedelijk grote regionale verschillen. Grotere nederzettingen zijn er in Nederland vanaf de Romeinse tijd (of al in de Late IJzertijd, zoals in buurlanden?). ‘Echte’ dorpen, met een compacte bebouwing en (beperkte) centrale voorzieningen voor het omringende platteland (waaronder meestal een kerk), verschijnen pas veel later, in de late middeleeuwen of de vroege nieuwe tijd. Over de achtergronden en verschijningsvormen van dorpsvorming, en bijvoorbeeld de rol van kerkstichtingen bestaan nog veel onzekerheden.

Dankzij historisch onderzoek zijn we eigenlijk wel goed geïnformeerd welke factoren in algemene zin een rol speelde in dorpsvorming. Curtis heeft deze gegroepeerd in vier thematische kaders:

• Macht, dwang en heerlijkheid;
• Collectief bestuur en het vastleggen van grondbezit;
• Akkersystemen en het beheer van grondstoffen;
• Urbanisatie en integratie in een markteconomie;

De antropoloog Silberfein onderscheid daarnaast nog vier sociale motieven voor mensen om bij elkaar te gaan wonen: defensieve, economische, juridische en religieuze relaties. Elk van deze factoren kan onderdeel zijn van een eigen netwerk en invloedsfeer die niet per se samen hoeft te vallen met een geografisch gebied. Zo kunnen kloosterbezittingen verspreid liggen over een omvangrijk gebied dat zich uitstrekt over verschillende landsheerlijke territoria.

Uit de synthese komt naar voren dat, in algemene, zin de meeste van de bovenstaande factoren wel een rol speelde bij het ontstaan en de ontwikkeling van deze plaatsen. Tegelijkertijd blijken lokale factoren en personen een grote rol te spelen in uitwerking hiervan op het niveau van het individuele dorp. Daardoor konden vergelijkbare processen leiden tot een verschillende topografie, terwijl dorpen met een vergelijkbare lay-out een geheel andere oorsprong konden hebben. Elk van de dorpen had zijn eigen, afzonderlijke ontwikkelingsgeschiedenis en geen ervan kan worden beschouwd als ‘typisch’ voor hun regio; hoewel er wel regionale trends zijn te onderscheiden.

Uit de verscheidenheid blijkt dat de vorming van dorpen niet zozeer het logische resultaat is van één specifieke factor of beslissing, maar veeleer de uitkomst van een context waarin aan een aantal condities werd voldaan die de vorming van een dorp mogelijk of opportuun maakte.

Het belang van de lokale factoren betekent dat om een uitvoerige synthese van dorpsvorming te kunnen maken, we dit proces eerst op een lokaal niveau moeten uitpluizen en begrijpen. Alleen dan is het mogelijk hier meer algemene trends uit af te leiden en een betekenisvol regionaal model op te stellen.